- Хто лічыцца ахвярай палітычных рэпрэсіяў?
- Колькі ахвяр палітычных рэпрэсій у Беларусі?
- Ці лёгка знайсці інфармацыю пра яго рэпрэсаванага сваяка?
- Што трэба ведаць для пачатку пошуку?
- Дзе шукаць звесткі аб рэпрэсаваных сваяках?
- Дадатковыя рэкамендацыі па пошуку звестак і рэпрэсаваных.
1. Хто лічыцца ахвярай палітычных рэпрэсіяў?
У адпаведнасці з пастановай Вярхоўнага Савета Беларускай ССР ад 21 снежня 1990 г. № 479-ХІ “Аб зацвярджэнні Палажэння аб парадку аднаўлення правоў грамадзян, якія пацярпелі ад рэпрэсій у 20-50-х гадах» ахвярамі палітычных рэпрэсій з’яўляюцца грамадзяне, незаконна рэпрэсаваныя па палітычных, сацыяльных, нацыянальных, рэлігійных і іншых матывах.
2. Колькі ахвяр палітычных рэпрэсій у Беларусі?
Афіцыйных дадзеных аб колькасці рэпрэсаваных у Беларусі няма. На круглым стале ў 2017 годзе “Курапаты – мемарыял памяці і смутку» першы намеснік старшыні КДБ генерал-маёр Ігар Сяргеенка агучыў такія лічбы: у БССР у перыяд з 1920-х па 1950-я гады па крымінальных справах – судовых і несудовым спосабамі – было рэпрэсавана 235,5 тыс. чалавек. Менавіта столькі спраў пазбаўленых свабоды і расстраляных знаходзіцца ў Цэнтральным архіве КДБ і архівах абласных упраўленняў КДБ. З іх 176 тыс. чалавек рэабілітаваныя. Паводле ацэнак гісторыкаў, яшчэ 350 тыс. чалавек у адміністрацыйным парадку падвергліся ссылцы, высылцы, дэпартацыі. Іх справы могуць знаходзіцца ў архіве МУС. Але афіцыйных звестак пра гэта няма. Такім чынам, агульная мінімальная лічба рэпрэсаваных можа ацэньвацца ў 585,5 тыс. чалавек.
3. Ці лёгка знайсці інфармацыю пра яго рэпрэсаванага сваяка?
Не. Пошук гэтай інфармацыі – даволі працаёмкі і павольны працэс. Галоўная прычына – велізарны маштаб рэпрэсій. Складанасці ўзнікаюць таксама з-за таго, што доступ да архіўнай інфармацыі моцна ўскладнены вольным тлумачэннем нормаў заканадаўства архівамі і іх ведамаснай спецыфікай, а таксама агульнадзяржаўнай палітыкай у дачыненні да тэмы рэпрэсій. У большасці сваёй архіўна-следчыя справы на рэабілітаваных асоб да гэтага часу не перададзены з КДБ у дзяржаўныя архівы. Доступ даследчыкаў да іх практычна немагчымы. Але сваякам знайсці інфармацыю можна. Галоўнае, быць цярплівым і настойлівым.
4. Што трэба ведаць для пачатку пошуку?
Тым, хто вырашыў адшукаць якія-небудзь звесткі або дакументы аб сваіх рэпрэсаваных сваяках, родных і блізкіх, неабходна высветліць наступныя дадзеныя: поўнае імя сваяка (прозвішча, імя), год, месца нараджэння і месца жыхарства на момант рэпрэсій. Гэтую інфармацыю можна даведацца ад сваіх сваякоў. Дапамогуць у пошуку і дадатковыя звесткі, калі яны вядомыя:
- сямейнае, сацыяльнае становішча;
- апошняе месца працы, пасада;
- характар спраў: адміністрацыйныя, крымінальныя, разгледжаныя судамі, пазасудовымі органамі ( «тройкі», «двойкі», «адмысловыя нарады» і г.д.);
- дзе адбываў пакаранне (калі не расстраляны), куды высланы, сасланы, накіраваны на спецпасяленне і г.д .;
- калі расстраляны, то дзе гэта магло адбыцца (рэспубліка, край, вобласць раён і г.д.);
- дзе пахаваны;
- што пацвярджае гэтыя падзеі (факты, дакументы, сведчанні) ;
- ці ёсць звесткі аб рэабілітацыі.
5. Дзе шукаць звесткі аб рэпрэсаваных сваяках?
1. Адкрытыя базы дадзеных:
а) раённыя “Кнігі памяці” – зборнікі пра гісторыю рэгіёнаў, якія выдаваліся ў 1990-х. У іх ёсць звесткі аб рэпрэсаваных, але спіс пацярпелых ад рэпрэсій далёка не поўны;
б) сайты гісторыка-асветніцкага грамадскага аб’яднання “Мемарыял” – “Ахвяры палітычнага тэрору ў СССР”; інтэрнэт-база дадзеных “Адкрыты спіс” ;
в) пошукавая сістэма Беларускага дакументацыйнага цэнтра, якая дазваляе шукаць дадзеныя адразу ў некалькіх электронных базах дадзеных.
Падчас пошуку варта ўлічваць магчымыя памылкі ў напісанні імёнаў, прозвішчаў і геаграфічных аб’ектаў, таму ёсць сэнс пісаць іх у розных варыянтах.
2. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ)
У НАРБ фармуецца і захоўваецца база дадзеных “Звесткі аб неабгрунтавана рэпрэсаваных грамадзянах Беларусі”. Даследнікі адзначаюць, што доступ да базы абмежаваны, аднак можна паспрабаваць адправіць туды запыт аб раскулачванні, пазбаўленні выбарчых правоў, высяленні; запыт аб рэпрэсіях і рэабілітацыі.
3. Рэгіянальныя архіўныя ўстановы
У архівах абласных, гарадскіх выканкамаў ў вольным доступе можна знайсці справы арыштаваных і тых, хто нарадзіўся ў засценках НКУС. Гэты пошук можа быць працягнуты і за межамі Беларусі (напрыклад, у Расіі, Казахстане, Украіне і інш.). У інтэрнэце можна адшукаць адрасы гэтых архіўных устаноў і накіраваць туды запыты. Звесткі аб незаконным прымяненні рэпрэсій і аб рэабілітацыі ахвяр падаюцца ў выглядзе архіўнай даведкі, архіўнай выпіскі, архіўнай копіі архіўных спраў бясплатна (у межах Рэспублікі Беларусь).
4. Архівы КДБ і Інфармацыйныя цэнтры МУС
Дадатковыя звесткі аб рэпрэсаваных, у тым ліку копіі крымінальна-архіўных спраў можна запытаць у Цэнтральным архіве КДБ і яго абласных упраўленняў. Тут захоўваюцца тыя самыя крымінальныя справы, па якіх – судовых і несудовым спосабамі – было рэпрэсавана 235,5 тыс. чалавек. З іх 176 тыс. чалавек былі рэабілітаваныя. У Цэнтральны архіў КДБ можна звярнуцца на сайце.
Звесткі аб сваяках, якія ў адміністрацыйным парадку падвергліся ссылцы, высылцы, дэпартацыі, можна запытваць ў інфармацыйных цэнтрах МУС і абласных УУС па месцы жыхарства сваяка на момант рэпрэсіі. Калі вам вядомае месца спасылкі, вы можаце паспрабаваць высветліць ў ІЦ МУС па месцы адбыцця пакарання дату вызвалення са ссылкі, зняцця з уліку, інфармацыю пра выпадкі смерці, нараджэння, а таксама інфармацыю пра тое, адкуль чалавек прыбыў. Кантакты інфармацыйных цэнтраў можна знайсці на сайце МУС.
Неабходна ўлічваць, што для прадастаўлення звестак аб рэпрэсаваных НАРБ, архівы КДБ і МУС патрабуюць ад заяўнікаў дакументы, якія пацвярджаюць сваяцтва з рэпрэсаванай асобай (гэта актавыя запісы аб нараджэнні, заключэнні шлюбу, аб смерці і г.д.). З матэрыяламі крымінальных і адміністрацыйных спраў, якія захоўваюцца ў архіўных установах Беларусі, у выпадку смерці рэабілітаваных маюць права на азнаямленне і сваякі, і іншыя асобы на падставе выдадзенай даверанасці (ст.186 ГК Рэспублікі Беларусь). Азнаямленне іншых асобаў з названымі матэрыяламі ажыццяўляецца ва ўстаноўленым для дзяржаўных архіваў парадку. З ім можна азнаёміцца на сайтах гэтых устаноў. Парадак знаёмства з дакументамі вызначаецца кіраўніком арганізацыі ў адпаведнасці з патрабаваннямі заканадаўства, якое рэгулюе доступ да архіўных дакументаў, якія змяшчаюць асабістую таямніцу грамадзян.
5. Звесткі пра ахвяраў палітычных рэпрэсій, якія нарадзіліся на тэрыторыі Віцебшчыны, мы збіраем у раздзеле “Мемарыял”.
Дадатковыя рэкамендацыі па пошуку звестак і рэпрэсаваных: